چشم بر هم زدیم و اربعین حسینی رسید. چهل روز عاشقانه را عارفانه گذراندیم و دل در گرو یار همصدا شدیم با قافله سالار کاروان اسرای کرب و بلا؛ زینب کبری (س). نغمه سر دادیم با ناله های رقیه و سکینه و گوش فرا دادیم به ندای «ما رایت الا جمیلا». و براستی که چه بود آن همه رخداد، اگر زیبایی نبود؟!
حال باید دید فلسفه این عزاداری‌ها و اشکواره اربعینی چیست؟ او کیست که چندسالی است کودک و پیر و جوان و زن و مرد برای وصلش پای پیاده و برهنه راه به کوی نینوایش می شناسند تا در اربعین حسینی در جوار یار باشند.
چرا برای حسین بن علی علیه السلام عزاداری اربعین برپا می کنند؟
در این باره شاید ساده‌ترین پاسخ این باشد که عظمت مصیبت وارده بر امام حسین (ع) و اهل بیت ایشان بر هیچ کس پوشیده نیست. حسین (ع) از همه چیز خود گذشت٬ تا دین حق زنده بماند.
عظمت این مصیبت به حدی است که جناب زراره بن اعین (ره) که از اکابر اصحاب اهل بیت و فقهای شیعه امامیه است، از حضرت امام صادق (ع) نقل کرده:
«قال ابوعبدالله(ع): یا زراره! إن السماء بکت علی الحسین (ع) أربعین صباحا بالدم، و إن الأرض بکت علیه أربعین صباحا بالسواد، و إن الشمس بکت اربعین صباحا بالکسوف والحمره، و إن الملائکه بکت علیه أربعین صباحا و... .» (کامل الزیاره، ص 81 و مستدرک الوسائل، ج 2، ص 215)
آنچه از مضمون این روایت بر می آید این است که، بر این مصیبت زمین و زمان و آسمان چهل شبانه روز ناله سر دادند و گریستند.
اما در این باب که منشا و خاستگاه اربعین حسینی چیست؛ دو نقل معتبر وجود دارد:
نخست در روایات و نقل های بسیار آمده؛ اربعین روزی است که اسرای کربلا از شام به مدینه مراجعت کردند. البته در برخی از منابع هم آمده است که اربعین روزی است که کاروان اسرای کربلا به خاک کربلا و بر مزار شهدای کربلا رسیدند و ناله و عزاداری سر دادند.
در این میان سید بن طاوس در «لهوف»، اربعین را روز بازگشت اسرا از شام به کربلا ذکر کرده است. وی می‌نویسد:
«وقتی اسرای کربلا از شام به طرف عراق بازگشتند، به راهنمای کاروان گفتند: ما را به کربلا ببر. بنابراین آنها به محل شهادت امام حسین آمدند. سپس در آنجا به اقامه عزا و گریه و زاری برای اباعبدالله پرداختند …» (1)
اما نقل اول (مراجعت اسرای کربلا به مدینه در روز اربعین) معتبرتر و نزدیک تر به واقع است.
شهید مطهری در این خصوص که اهل بیت امام حسین (ع) در روز اربعین به کربلا آمده اند٬ باور دارد که آن را عقل تایید نمی کند و در منابع دسته اول و معتبر نیامده است. (2)
برخی دیگر از مورخان هم به طور صریح و هم غیر صریح این مطلب را انکار نموده‌اند.
شیخ مفید در «مسار الشیعه» آورده است:
«روز اربعین، روزی است که اهل بیت امام، از شام به سوی مدینه مراجعت کردند. و نیز روزی است که جابر بن عبدالله انصاری برای زیارت امام حسین (ع) وارد کربلا شد». (3)
رسول جعفریان هم می‌نویسد: «شیخ مفید در ارشاد، ابومخنّف در مقتل الحسین، بلاذری در انساب الاشراف، دینوری در اخبار الطوال و أبن سعد در الطبقات الکبری، اشاره‌ای به بازگشت اسرا به کربلا نکرده‌اند». (4)
اما به تعبیر دوم اربعین روزی است که، طبق روایات و نقل قول های معتبر، جابر بن انصاری نخستین فردی بود که قبر حضرت حسین و یارانش را زیارت کرد. به عبارتی نخستین زیارت امام حسین در روز اربعین، از سوی جابر بن عبدالله انصاری صورت گرفته است.
شاید از همین روست که از آن به بعد، بر زیارت آن حضرت در اربعین به عنوان عملی مستحب تاکید شده است.
تا جایی که در روایت معتبر از امام حسن عسکری (ع) در میان پنج نشانه مومن، خواندن و زیارت اربعین سالار شهیدان ذکر و از علائم شیعه بودن شمرده شده است.
امام حسن عسکری علیه‌السلام فرمودند: «علامات المؤمن خمس: صلاة احدی و الخمسین و زیارة الاربعین والتختم فی الیمین و تعفیر الجبین والجهر ببسم‌اللّه الرحمن‌الرحیم؛ نشانه‌های مؤمن و شیعه، پنج چیز است: اقامه نماز پنجاه و یک رکعت، زیارت اربعین حسینی، انگشتر در دست راست کردن، سجده بر خاک و بلند گفتن «بسم‌اللّه‌الرحمن‌الرحیم».
با این توضیحات، به نظر می‌رسد؛ در خصوص ورود جابر بن عبدالله انصاری در روز اربعین سال ۶۱ هجری به کربلا، بین منابع تاریخی چندان اختلافی نباشد. چنانچه شیخ طوسی هم می‌نویسد:
«روز اربعین روزی است که جابر بن عبدالله انصاری صحابی رسول خدا (ص) از مدینه برای زیارت قبر امام حسین (ع) به کربلا آمد. او اولین زائری بود که قبر شریف آن حضرت را زیارت کرد».
از همین روست که زیارت حرم مطهر امام حسین علیه السلام و یاران باوفای او، چند سالی است که بسیار بیش از قبل مورد توجه قرار گرفته است. تا جایی که زن و مرد و پیر و جوان، از هر کوی و دیاری پای در راه کربلا و سرزمین نینوا می‌گذارند. پیاده‌روی اربعین، نمادی شده از وحدت امت اسلامی و عشق و ارادت خالصانه به امام شهیدان.
در این باره هوشنگ جاوید پژوهشگر و اسلام شناس در گفتگو با خبرنگار
باشگاه خبرنگاران جوان؛ در خصوص لزوم پیاده روی اربعین اظهار کرد: ضرورت پیاده روی اربعین از آیه شریفه «اِعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّه جَمِیعاً وَلاَ تَفَرَّقُوا» سر چشمه می گیرد و بنیاد تمام مراسمی که در کشور ما و کشورهای دیگر شاهد آن هستیم، از عراق شکل گرفته است.
این اسلام شناس در رابطه با سابقه دشمنی جهان غرب با مسلمانان خاطرنشان کرد: ما می دانیم که جهان امروز تمام قد در مقابل اسلام ایستاده و این دشمنی ریشه کهنی دارد. یکی از مسائلی که وجود دارد، این است که زمانی که جهان تمام قد در مقابل اسلام ایستاده و هیچ چیز بجز فروش جنگ افزارها برایش مهم نیست، حرکتی که ما به عنوان یک حرکت انسانی انجام می دهیم می تواند گویای رافت، مهربانی، همدلی و وحدت مسلمانان باشد.
این پژوهشگر با اشاره به حضور جوانان در پیاده روی اربعین تصریح کرد: جوانان کنجکاو هستند و از روی کنجکاوی به این سفر می روند و توشه پرباری هم از پیاده روی اربعین به دست خواهند آورد.
وی در پایان گفت: احساسات و کنجکاوی توشه اولیه راه جوانان است؛ اما در برگشت با ارتقای اندیشه و وحدت فکری دیگر نیاز به کلاس‌های متعدد عقیدتی ندارند؛ لذا این راهپیمایی برای آنها یک کلاس عقیدتی هم خواهد بود.
1. اللهوف فی قتلى الطفوف، السید ابن طاووس، ص114، چاپ: اول.
2. شهید مطهری، حماسه حسینی، ناشر:صدرا، تهران، ج 1،ص 30.
3. مسار الشیعة (المجموعة)، الشیخ المفید، ص26، ناشر: مکتب آیة الله العظمى المرعشی النجفی – قم
4. جعفریان، تأملی در نهضت عاشورا، قم، ص 216. ناشر: انصاریان
5. الشیخ الطوسی، مصباح المتهجد، ص 787، چاپ: اول.
